Faisisteachd san Eadailt (1921)

Chrìochnaich Il Biennio Rosso (An Dà Bhliadhna Dhearg) san Eadailt ceud bliadhna air ais, anns an t-Sultain 1920. Chan eil mi air cunntas a lorg air ann an Gàidhlig gu ruige seo, ach tha mi an tòir air.

Ghabh suas ri leth-mhillean neach-obrach thairis air an chuid fhactaraidhean ann an ceann a tuath na h-Eadailte – ach gu sònraichte ann an Torino agus Milano – eadar 1 agus 4 Sultain. ’S e àirde agus deireadh a’ Bhiennio Rosso a bha seo. Àm anns an do rinn luchd-obrach agus tuath air an dùthaich strì aibheiseach a thug dùbhlan rèabhlaideach don chlas-riaghlaidh Eadailteach nach fhacas a leithid a-riamh.

Nuair a thàinig biurocratan ann an gluasad an luchd-obrach còmhla mu mheadhan an t-Sultain – biurocratan ann am prìomh chaidreachas nan aonaidhean-ciùird, an CGL, agus, an uair sin, am Pàrtaidh Sòisealach (PSI) – rinn iad an co-dhùnadh gun taic sam bith a chur ri amasan rèabhlaideach nam factaraidhean, agus chuir iad bacadh air sgaoileadh nan seilbh-ghlacaidhean gu ceàrnaidhean eile san dùthaich. Na àite, chleachd iad cumhachd mhìleantach an luchd-obrach airson tuilleadh smachd a thoirt dhaibh fhèin ann a bhith a’ ruith nan companaidhean.

Cho luath ’s a ghèill an luchd-obrach, a bha iomallaichte agus air an lagachadh le ceannardan frith-rèabhlaideach, ghabh an clas-riaghlaidh an cothrom. Chuir iad gu feum diofar innleachdan airson an clas-obrach a chur fo smachd. Aon dhiubh ’s e a bhith a’ cur taic dhìreach agus neo-dhìreach ris a’ ghluasad fhaisisteach, a bha air a bhith ann air cruth air choireigin bho 1919.

Spreadh faisisteachd eagraichte, agus dh’amais na sgiobaidhean faisisteach an cuid fòirneirt air ionadan, foillseachaidhean, agus ceàrnaidhean radaideach an luchd-obrach air feadh na dùthcha. Cha robh iad gun chomhaireachd (opposition) idir – mar a tha an tùs gu h-ìseal a’ sealltainn. Ach, an ceann dà bhliadhna ghlacadh Mussolini agus an luchd-leantainn cumhachd riaghlaidh às dèidh na Caismeachd don Ròimh, 1922.

An Tùs

Nochd a’ chriomag naidheachd seo anns a’ phàipear Alba san Dùbhlachd 1921. A’ chiad rud ri ràdh mu deidhinn ’s e gu bheil i ann an Gàidhlig na h-Èireann. Bha e reusanta àbhaisteach airson Alba, pàipear-naidheachd làn-Ghàidhlig, colbh fhoillseachadh anns a’ Ghàidhlig Èireannaich – mar a chunnacas ann am brathan-bloga eile.

A dh’aindeoin sin, tha seo air fear dhe na h-iomraidhean as tràithe air faisisteachd ann am litreachas foillsichte na Gàidhlig. Bhiodh e furasta gu leòr do leughadairean a’ phàipeir a leantainn. Tha mi air eadar-theangachadh a dhèanamh, ge-tà, aig a’ bhonn.

Tha an colbh beag seo a-mach air cruinneachadh de dh’fhaisitich san Ròimh tràth san t-Samhain 1921. Thugadh cead dhaibh pàirt a ghabhail ann an deas-gnhàth tìodhlacadh an t-Saighdeir gun Anam aig Altare della Patria san Ròimh, air 4 Samhain. Chleachd iad seo mar thaisbeanadh nàiseantach agus chùm iad an treas co-labhairt aca sa bhaile-mhòr beagan làithean às dèidh seo – co-labhairt anns an deach am Pàrtaidh Faisisteach Nàiseanta aig Mussolini a stèidheachadh gu h-oifigeil.

Mar a tha Giulia Albanese ag innse, ‘the congress provided a significant opportunity to measure the strength of the Fascist forces in the streets of Rome’. [1] Tha i a’ leantainn oirre:

In the capital, clashes between Fascists and anti-Fascists – particularly railways workers – broke out as soon as the first groups of Fascists arrived by train on 9 November. After the first skirmishes with the Florentine squads, the railway workers engaged in equally significant clashes with the squads, which led to the death of a 17-year-old railway worker, Guglielmo Farinetti. […] [2]

Tha a’ chòmhstri seo a’ nochdadh anns a’ phìos bheag gu h-ìseal, a’ gabhail a-steach murt an neach-obrach òig, Guglielmo Farinetti, agus an uair sin na stailc mhòir a ghairmeadh san Ròimh bhon 10 Samhain airson toirt air na faisistich am baile fhàgail. Thug an dùbhlan brìoghmhor seo fìor dhroch bhuaidh air co-labhairt Mussolini. Às dèidh mòran fòirneirt, b’ fheudar dhaibh falbh air 13 Samhain.

A rèir Albanese, ‘These days in Rome showed that anti-Fascist resistance could stop the Fascist movement in Rome, but also that the police forces were utterly incapable – or unwilling – to prevent disorders’. [3] Dè às ùr?

Chan eil fhios agam cò bha anns an ùghdar; ‘GAEDHEAL GLAS’ [4]. Tha teans ann gun deach an colbh fhoillseachadh ann am pàipear-naidheachd Èireannach agus an uair sin a chlò-bhualadh a-rithist ann an Alba. Cha deach sin a dhearbhadh, ge-tà. Gu h-inntinneach, tha cunntasan air na bha a’ tachairt san Ròimh mun àm seo le sgrìobhadair eile a bha a’ fuireach innte ann am pàipear-naidheachd Chonradh na Gaeilge, Misneach. Tha an t-ùghdar sin a’ toirt iomradh air deas-ghnàth tìodhlacadh an t-Saighdeir gun Ainm ach chan eil facal sam bith aige mu na faisistich. [5]

~~~

Fascisti agus Communisti ’sa Róimh.

Le fada anois is gnáth mionchogadh a bheith ar siubhal tríd an Iodáil idir Fascisti agus Communisti, Fascisti agus Sósialisti, Fascisti agus Popolari agus mar sin de. Go dtí le goirid bhí an Róimh níos ciúine ná aon áit eile, ach i rith míosa Shamhna bhí a cion féin den rí-rá aici.

Ar dtúis na míos adhlacadh Saighdiúr Anaithnid Iodáileach fá bhun íomháighe móire Victóir Emmanuél, agus b’é duairt na páipéir nuaidheachta agus a leithéid ná go gcuirfeadh socraid an tSaighdiúra Anaithnid deire go deó le fionghail agus easaontas na n-Iodáileach. Ach ní mar a síltear seinntear.

Shocruigh Fascisti na h-Iodáile turas do dhéanamh go dtí an Róimh amhail oilithrigh cráibhthigh go dtí uaigh an tSaighdiúra Anaithnid. Thángadar ceart go leór – no béidir mícheart go leor – léiní dubha síoda ortha agus cloigeann marbh air an bhrollach – piostail go leór aca, sgianta agus fiú amháin pléascáin. Ba fiú stad ar an sráid chun féachaint ortha, bíodh a’s go raibh an méad sin féin go baolach, óir níor thaithin deismireacht na Romhánach le lucht na gcloigeann a’s na léine dubh.

Lá ’r n-a mhárach, ámh, bhí an dara chuid den sgéal. Fágadh an Róimh gan trucaill, gan carbad, gan páipéar. Do b’amhlaidh gur marbhuigheadh fear oi[bre] i ngleic leis na Fascisti, agus cuireadh stailc suas ’sa slí go dtuigfeadh na daoine cad a bhí ar siubhal. An sin amach ar feadh ceithre lá bhí troid annseo agus troid annsiú dnó gur marbhuigheadh seachtar agus goineadh níos mó ná céad.

Bhí mór-shiubhal ag na Fascisti agus iad ag canadh hiomna fá dtaobh de “Saoirse.” Chun saoirse do mhúineadh i gceart dos na daoinibh do bhaineadar sásamh maith as duine ar bith nach mbainfeadh a hata de i n-onóir don mhár-shiubhal. Fá dheire, d’éirigh na Fascisti féin tuirseach den stailc agus den troid agus b’é an radharc deireannach a bhí le feiceáil díobh – iad ag iompar a gcuid mála go stad na traenach le dul abhaile, agus saighdiúirí nó síothmhaora ar gach taobh díobh.

GAEDHEAL GLAS.

Tùs: Alba, Uimh. 30 (An Dudlachd, 1921), 8.

Faisistich agus Comannaich san Ròimh [Eadar-theangachadh Gàidhlig]

Bho chionn fhada a-nis, tha cogadh beag air a bhith a’ dol air feadh na h-Eadailte eadar Faisistich agus Comannaich, Faisistich agus Sòisealaich, Faisistich agus Popolari [buill dhen Phartito Popolare – ’s dòcha an taobh radaigeach dheth], agus mar sin air adhart. Gu bho chionn ghoirid, bha an Ròimh na bu chiùine na àite sam bith eile, ach san t-Samhain fhuair i a cuid fhèin dhen ùpraid.

Aig toiseach na mìos, chaidh an Saighdear Eadailteach gun Ainm  a thìodhlacadh fo ìomhaigh mhòr Victor Emmanuel, agus b’ e a thuirt na pàipearan-naidheachd agus an leithid gun cuireadh tòrradh an t-Saighdeir gun Ainm deireadh gu bràth air fionghail [= bràthair-mhort] agus easaonta nan Eadailteach. Ach cha tig cùisean gu buil mar a shaoileamaid.

Chuir Faisistich na h-Eadailte romhpa a dhol don Ròimh cleas taistealachd chràbhaidh a dhèanamh gu uaigh an t-Saighdeir gun Ainm. ’S iad a thàinig ceart gu leòr – no ceàrr gu leòr – agus iad a’ cosg lèintean dubha sìoda agus claigeann marbh air a’ bhroilleach. Bha dagaichean gu leòr aca, sgeinean agus fiù ’s stuth-spreadhaidh. B’ fhiach e stad air an t-sràid a choimhead orra, ach bha sin fhèin cunnartach oir cha do chòrd deismireachd [= feòrachas, annas a bhith aca dhaibh] muinntir na Ròimhe le luchd nan claigeann is nan lèintean dubha.

Ach, an làrna-mhàireach, bha a’ chuid eile dhen sgeul. Dh’fhàgadh an Ròimh gun trama [no làraidh], gun charbad, gun pàipear. B’ ann a chaidh fear-obrach a mhurt agus e a’ gleac ris na Faisistich, agus chaidh stailc a ghairm gus an tuigeadh muinntir an àite dè a bha a’ tachairt. Fad ceithir làithean bhon uair sin bha strì is spàirn air feadh an àite a dh’fhàg seachdnar marbha agus còrr is ceud air an goirteachadh.

Bha caismeachd aig na Faisistich agus iad a’ gabhail laoidhean mun ‘t-Saorsa’. Gus saorsa ionnsachadh do na daoine gu dòigheil fhuair iad dìoghaltas air duine sam bith nach toireadh ad dheth mar urram don chaismeachd. Mu dheireadh thall, dh’fhàs na Faisistich fhèin sgìth dhen stailc is dhen t-sabaid agus b’ e an sealladh deireannach a chunnacas dhiu iad a’ giùlan an cuid mhàileidean chun an stad-rèile, agus saighdearan no poileas air gach taobh dhiubh.  

GAEDHEAL GLAS.

~~~

[1] Giulia Albanese, The March on Rome: Violence and the Rise of Italian Fascism (Abingdon, Oxon: Routledge, 2019), gun taobhan-duilleige. Tha an leabhar, agus na h-às-earrannan gu h-àrd, ri fhaotainn an seo.

[2] Ibid.

[3] Ibid.

[4] San dol seachad, seo na tha aig Dwelly ri ràdh mun abairt ‘Gàidheal glas’: ‘Gàidheal glas, a true Gael’; ach: ‘Gall glas, a sallow “Lowlander” — but, dubh Ghall, a thorough “Lowland-er.”’ B’ e an Gaedheal Glas an sinnsear miotasach a bha aig na h-Èireannaich/Gàidheil gu lèir ann an Lebor Gabála Érenn. ’S e ainm-pinn reusanta cumanta a tha ann chun an latha an-diugh!

[5] Sgrìobh ‘RÓMHÁNACH’ na leanas:

[…] Atá an Róimh ‘dubh’ le saighdiúirí fá láthair: iad bailighthe le chéile un onóra a thabhairt do’n ‘laoch gan ainm’ a raibh sochrai[d] ‘náisiúnta’ aige ar nós na ‘laoch’ i Sasna, sa bhFhrainnc, agus san Oileán Úr. Rinneadh an oiread sin torann – gunnaí beaga agus gunna[í] móra ag caitheamh urchar – gur dhubhairt duine áirid gu gceapfá gurab éard a bhí uatha an laoch bocht gan ainm a mhúsgailt i n-ionad é fhágáil in a chodladh ar a leaba shuain.

‘AN ROIMH.’, Misneach, Uimh. 105 (Samhain 19 1921).