Saighdearan Albannach ann an Èirinn (Am Faoilleach, 1920)

 

 

Sa bhrath-bhloga mu dheireadh, sgrìobh mi gun robh alt sa phàipear-naidheachd Alba a-mach air saighdearan Albannach rè Cogadh Neo-eisimeileachd na h-Èireann. ’S e eisimpleir eile a tha ann den cholbh ‘Sgeula à Èirinn’, agus nochd e anns a’ chiad àireamh de dh’Alba nuair a chaidh a chur air chois às ùr san Fhaoilleach 1920. An seo, tha e follaiseach gum b’ ann à Èirinn ann an da-rìribh a bha an t-alt; tha e air a sgrìobhadh ann an Gàidhlig na h-Èireann agus a’ toirt seachad sealladh bho thaobh a-staigh na dùthcha aig an àm – fiù ’s fianais a chunnaic iad fhèin.

Mar as àbhaist, chan eil ainm ris an alt, agus dh’fhaodadh gum b’ e siud a bu shàbhailte leis na tha e air a ràdh ann. (1) Tha an t-Èireannach a’ bruidhinn gu dìreach ri Gàidheil na h-Alba, agus ’s ann a tha iad a’ trod riutha. Aig an fhìor thoiseach tha iad a’ faighneachd mu Phrìomh-Rùnaire na h-Èireann, Iain Mac a’ Phearsain (Ian (James) MacPherson, 1880-1937), ‘[c]e’n seort duine e sea do chuir sibh anall chugainn’? B’ ann à Baile Ùr an t-Slèibh, air a’ Ghàidhealtachd, a bha Mac a’ Phearsain agus bha e a-nis a’ riaghladh na h-Èireann às leth Bhreatainn, agus a’ feuchainn ri muinntir na dùthcha a chumail ann an daorsa. B’ e ‘Gàidheal’ a bha seo – chan eil fianais agam gun robh Gàidhlig fhèin aige. Nach eil seo maslach, tha e ag ràdh, na tha ur co-neach-dùthcha a’ dèanamh?

Bha Iain Mac a’ Phearsain san dreuchd mar phrìomh-rùnaire bho 13 Faoilleach 1919 chun a’ Ghiblin 1920. Na neach-poileataigs Libearalach, ged a bha e taiceil ri fèin-riaghladh – seach neo-eisimeileachd – fad ’s a bha e ann, thug e a-steach na Dúchrónaigh (Black and Tans) mar phoileas armaichte sa Mhàrt 1920, mus do leig e dheth a dhreuchd, agus mar a tha an t-alt gu h-ìseal ag innse rinn e na b’ urrainn dha gus eagrachaidhean Poblachdach, agus Gàidhealach fiù ’s, a dhùnadh sìos.

In May 1919 he recommended suppressing Sinn Féin, the Volunteers, Cumann na mBan, and the Gaelic League to restore law and order, but Edward Carson and Bonar Law both rejected this idea as too extreme. MacPherson won the argument and the organisations were ‘proclaimed’ as illegal in July 1919. (2)

Tha an t-alt beag seo math dha-rìribh ann a bhith a’ toirt dhuinn boillsgeadh air beatha fo shèist. Tha saighdearan nan sgaothan a’ cumail smachd air agus a’ sàrachadh muinntir an àite. ‘Is minic’, tha an t-ùghdar ag ràdh, ‘[iad] nios tiugha [ar] shráideannaibh móra Bhaile-[a]tha-cliath na na cathruightheoiri féin’. Aig an àm seo, ’s iad na saighdearan a bha a’ rannsachadh taighean dhaoine, seach am poileas armaichte a bha a’ dèiligeadh ri seo na b’ anmoiche. Tha an stàit a’ sgaoileadh tro fiù ’s ceàrnaidhean iomallach na dùthcha le a cuid ‘[s]iothmhaoiribh’, poileas, luchd-brathaidh is eile. Tha a’ phrìomh nàmhaid aca Óglaigh na hÉireann (an seann IRA), a’ leantainn innleachdan guerilla; is ‘anamh bionn aon námha le feiceáil nó ag cur isteach ortha in aon-chuma’. Tha beatha làitheil air a cur bun os cion le bagradh fòirneirt, agus tha e dùbhlannach no do-dhèanta malairt a dhèanamh no siubhal, gu sònraichte ann an carbadan.

Bha Iain Mac a’ Phearsain a’ riochdachadh mar a bha làmh aig Albannaich, Gàidheil fiù ’s, ann an a bhith a’ cumail nan Èireannach fodha. Agus tha fios againn gun robh Albannaich an sàs, mar a bha iad sa chòrr de dh’Ìmpireachd, aig diofar ìrean dhen inneal riaghlaidh is smachdachaidh. Ann an aon earrann, tha an t-ùghdar a’ mothachadh gu bheil am fèileadh beag air saighdearan air na sràidean. ‘An bhfuil aon bhaint aca la Gaedhealaibh Alban?’ Bha deagh fhios aig an sgrìobhadair nach b’ ionnan a bhith a’ cosg breacan agus a bhith nad Albannach no nad Ghàidheal. Ghabh Goill agus Sasannaich ann an rèiseamaidean ‘Gàidhealach’ bhon 19mh linn air adhart. (3) Tha fios againn gun robh na Camshronaich (Queen’s Own Highlanders), mar eisimpleir, ann an Èirinn ann an 1920-21, stèidhichte anns a’ Chóbh (Queenstown a bha air aig an àm), faisg air Corcaigh. Ged a dh’fhaodadh saighdearan à diofar àitichean a bhith nam measg, ’s e Albannaich a bhiodh anns a’ mhòr-chuid, tha mi a’ creidsinn, agus grunn dhiubh nan Gàidheil. Bhiodh an rèiseamaid sin a’ còmhrag ris na h-Óglaigh, agus a’ maoidheadh air sìobhaltaich. (4)

Ann am beachd an ùghdar, ‘más Gaedhil féin iad chan fhuil fáil[t]e ar bith againn rómpa’. Chan eil an t-alt ag ràdh gu follaiseach, mar a rinn na h-altan sa bhrath-bhloga mu dheireadh, gum bu chòir do leughadairean Gàidhealach ann an Alba na h-Èireannaich a chuideachadh an aghaidh na stàit Bhreatannaich. Ach tha casaid a’ ruith troimhe, mar ’s gu bheil e no i a’ faighneachd ‘Cò an taobh air a bheil sibh?’, ‘Nach e Gàidheil a tha annainn san dà dhùthaich?’.

Nòta: Tha litreachadh an teacsa caran annasach fiù ’s airson an ama, agus uaireannan chan eil e a’ co-chòrdadh ris fhèin. Tha mi air corra atharrachadh a dhèanamh, ann an camagan ceàrnach, airson soilleireachd. Leis mar a tha a’ mhìr àicheil ‘cha’/‘char’ a’ togail ceann – m.e. ‘chan fhuil’, ‘char stad siad’ – tha coltas Ultach air a’ Ghàidhlig. Ma tha beachd aig neach sam bith mu cò bha anns an ùghdar, no an do nochd am pìos seo ann an àiteigin eile, nach cuir thu fios thugam.

 

Sgeala O Eirinn.

 

Ceist agam orraibh, a [G]haedheala Alban. Ce’n seort duine e sea do chuir sibh anall chugainn mar runaide [= rúnaí] Gallda in Eirinn? Iain Mac a Phearsoin? Cé’n áit ar rugadh agus tógadh agus oileadh e? An fior-Ghaedheal a mháthair? An bainne ciche a fuair se i dtús a óige ; no domblas agus fìon geur as buideal Gallda? An ar bhrigh an tsearbháin ghuirt agus neantóige an fháil beathuígheadh e? An Gaedhilgóir é nó fear leigint air? Nochtuigh a thuairisg damh, in ainm Dé, sul a dtáinig sé in Eirin agus nochtóchad a imtheachta daoibh ó tháinig sé chugainne mar mhabadh do Iain Bhuidhe. Sé an t-eolas atá uaim an t-eolas ceudna do theastuigh o’n tsean amhránaidhe, i.e. “Whá the de’il hae we gatten for a king.”

Sé an gnó is mó atá agafun [= againn] in Eirinn le tri bhliadhna anuas na saighdiúracht. Tá na milte saighdiúr odhar ar ar sráideannaibh d’oidhche agus de ló ; agus ar na boithribh ar fud na tire. Is minic aid nios tiugha are [sic] shráideannaibh móra Bhaile-[a]tha-cliath na na cathruightheoiri féin. Agus is anamh bionn siad gain an-éideadh catha umpa agus a dhreallamh catha leo. Chan ag súgradh bionn siad ach ag saighdiúracht : na cathbairr cruaidhe ar a gceannaibh ; a ngunnaibh gearra in a nglaicibh aca ; an baignet fáisgthe i mbéal an ghunna ; carbad searrdha (no carbad cogaidh) leo ; béidir eiltean no long aeir ós a gcionn ; agus b’éidir cúpla long cogaidh le feiceáil uait so bhfairrge agus a ngal ag eirghe uatha go bagarthach. Dearg-chogadh bionn ar siúbhal aca amháin gur anamh bionn aon námha le feiceáil nó ag cur isteach ortha in aon-chuma. Deirtear go bhfuil 60,000 aca san eilean bheag seo ach deirfinn féin go bhfuil a dá oiread aca ann. Agus ni diomhain bionn siad ar chor ar bith. Chan eadh go dearbhtha ach iad ag tabhairt faoi’n námhaid i dtólaimh. Rinne 500 aca iomshuidhe [= ionnsuidh/ionsaí] ar thoigh Ard-mhaoir Ath-cliath an lá fá dheireadh. Nuair a d’eiridh leo an áit do ghabhil tar éis tamaill nior frith aon námha an ach an Tighearna Mhaoir é féin agus é go socair suaimhneach ag ithe a dhinnéir ! Ach char stad siad leis an bhuaidh mhoir sin. D’ionnsuidheadar a fiche no triocha teach eile ach no [sic] tháinig siad suas leis an námhaid in aon chean aca. Nior mhor an damáiste rinneadh amh. Nior marbhadh aon duine agus nior goineodh aon duine ach gamhadh dha cimeach cogaidh ; fear aca na sheanóireach i gcathair Ath-cliath. Bionn an obair seo ar siúbhal ó ló go ló, ni h-eadh amhain i mBaile-Atha-cliath ach i ngach áird in Eirinn.

Tugaim fa deara an filleadh beag air chuid mhaith de na saidh[d]iúribh agus bim ag machtnamh. An bhfuil aon bhaint aca la Gaedhealaibh Alban? Creidim féin nach bhfuil. Cuirtear an filleadh beag ar Ghallaibh agus ar Ghall-Ghaelaibh go minic le daoinibh do mhealladh. Ach más Gaedhil féin iad chan fhuil fáil[t]e ar bith againn rómpa. Is ag cur obair Iain Bhuidhe i méad atá siad ; ag cabhru lena ghéirleanmhain orrainne agus ag neartú le na ch[u]mhacht. Geadhil Eireaon do chuaidh in a airm agus do throid in a chogadhaibh chan ’uil fáilte againn rómpa nó mórtus againn asta.

Nó as an 12,000 “ sioth-mhaor ” atá ag ridireacht do Iain in Eirinn. Is iadsan airm sheasta Iain in Eirinn agus go haithrid a lucht eolais, a fhorairi, a spìodóiri agus a airm cosainte in áiteannaibh iargcúltacha sa tuaith. Tá a gcumacht dhá briseadh beagán, ma seadh. Chan fhuil a dhath dhe mhaith ionnta mar shiothmhaoiribh. Fear do rinne casaoid leo ar na mallaibh fá ghur goideadh a lán áirnéise as a shisipa [= ?a shiopa] se an fhreagair tugadh dó go rabh go leor le deanamh aca agus iad féin do chosaint gan bacadh le gadduidhthe do coimhéad. Tá teipthe glan ar airm mhóir Iain reacht órdú do chur i bhéidim in Eirinn.

Ach is féidir leo cur isteach ar thráchtáil agus ar gháthach obair na tire. To cuid mhaith de’n tir nach bhfuil cead ag daoinibh dul ar aonach nó ar mhargadh. Má tá earraidhe le diol no le ceannacht aca ni mór dóibh an obair do dheanamh ós isiol agus a ganfhoir. Agus chan fhuil cead aig aoneach gluaisteán (carbad ola) do bheith aige nó do thiomáint gan chead speisiálta ó na saighdiúraibh. Ceapadh coingiollacha iomarcacha le coimlionadh sul a dtiubhrfaidhe cead tiomáinte do aoinneach, ach ni ghlacfadh na tiomáinidhthe leo ; ni iarrfadaois cead agus tá stailc iobre [sic] an fá láthair. Sé an rud do bhi o Iain Mac a’Phearsain agus a chuallacht cead do bheith ag na Gall-Ghaedhealaibh (iad sud ata “ dileatas ” [= dílis/díleas] do Shasannaibh) agus gan gluasteáin do fhágail aca sud ata dileas d’Eirinn. Ach siad na Gall-Ghaedhil is mó atá ag cailleamhaint leis an obair, buidheachas do Dhia, agus ni dóigh liom go leanfar abhfad de’n “órdú.” Fá láthair tá na gluaisteáin comh gann againn le fáinleoagaibh an tsamhraigh.

D’fhuagair Iain an bas do ghach chumann náisúnta do mhair so tir, i. An Dáil Eireann, Sin Fein ,na h-Ogláigh, Cumann na mhan [= na mban], Connradh na Gaedhilge. Ni dheachaidh siad chum báis amh ; to siad ann go fóill ach is “Cumainn Rúnda” iad anois mar dh’eadh. Bhiodh aonach aca gach blaidhain um Nodlaig le h-Airnéis [G]haedhaelacha do dhiol air. Fuagradh an [bas] do i mbliadna agus cha rabh sé ann. Chuir an Dáil Eireann coisdi ar bun le [ ]aidú le deantúsaibh na tire, le h-iah[g]aireacht, le talmhandheacht agus [c]rann-tsaothar. Is cumainn rúnda iad sin fosda, ach tá siad ag saothrú leo ós isiol. Agus deirtear go bhfuil an Dáil ag fághail cuid mhór airgid le h-aghaidh na rud seo in Eirinn agus in America, agus go leanfar [da]’n obair in aimhdheoin cáich.

 

~~~

Gun urra, ‘Sgeala o Eirinn’, Alba, Leabh. I, Air. 1. (Di-Sathuirne, 3 de’n Fhaoilteach, 1920).

(1) Sin agad ceist a tha orm mu chuid de na dh’fhoillsich Alba, co-cheangailte ris a’ chogadh ann an Èirinn agus ri cuspairean eile: dè cho ceannairceach ann an sùilean na stàit Bhreatannaich ’s a bha an t-susbaint seo? Am faigheadh iad às le a bhith a’ sgrìobhadh stuth ann an Gàidhlig nach foillsicheadh iad ann am Beurla? Ach, leughar cuideachd ann am sgrìobhaidhean Iain Mhòr MhicGillEathain, a ràinig tòrr a bharrachd dhaoine, nithean a cheart cho dàna no nas dàna buileach ann a bhith a’ cur taic ri fòirneart an aghaidh na stàit Bhreatannaich. (Tha mi a’ smaoineachadh an seo air, mar eisimpleir, mar a dh’aontaich e ri murt a’ bhàillidh Alan Bell: ‘He is the scoundrel dragged in broad daylight from a Dublin car and shot. What self-respecting man or woman can blame the Irish for ridding the earth of such a foul skunk? Who ever was sorry for a Judas?’ The Irish Tragedy: Scotland’s Disgrace (1920).)

(2) Patrick M. Geoghegan. ‘MacPherson, (James) Ian 1st Baron Strathcarron’. Dictionary of Irish Biography. (ed.) James McGuire, James Quinn. (Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press, 2009.) Ri fhaotainn an seo.

(3) Edward M. Spiers, ‘Scots and the Wars of Empire’, ann an Edward M. Spiers, et al., deas., A Military History of Scotland (Dùn Èideann: Edinburgh University Press, 2012), td. 459.

(4) Rinn Óglaigh feitheamh-fàth (ambush) air cuid dhe na Camshronaich air 26 Lùnastal 1920 faisg air Mainistir na Corann (Middleton), corra mhìle bho Chorcaigh. Mharbhadh dràibhear làraidh an fheachd, Private Charles Edward Hall. Mar dhìoghaltas chuir na Camshronaich An Cóbh fo shèist air oidhche 27-28 Lùnastal:

The soldiers [na Camshronaich] entered the town armed with rifles and heavy pieces of metal and commenced to wreck the business houses in the principal streets. About 100 plate glass windows were smashed, and looting took place, much valuable property being lost. Some private houses were also attacked, and the residents were kept in a state of terror until daybreak […]

(Cunntas Press Association luaidhte ann an Andy Bielenberg, Cork’s War of Independence Fatality Register. Làrach The Irish Revolution [2015] ri fhaighinn an seo.)

Mharbh na Camshronaich fear neo-armaichte, William Brandsfield, ann an Carraig Thuathail air 8 Cèitean 1921. Bha Brandsfield na bhall de na h-Óglaigh. Bhiodh iad, a rèir coltais, a’ dèanamh reud air a’ bhaile cha mhòr a h-uile Disathairne aig an àm (tùs an seo). A-rithist, airson dìoghaltas às dèidh do dh’fheachdan Breatannach a bhith air am marbhadh, thug na Camshronaich triùir bho an dachannan ann an Carraig Thuathail agus faisg air, 15 Cèitean 1921, agus chaidh losgadh orra. B’ iadsan Michael Aherne, Ballyrichard, Richard Flynn, Knockgriffin agus John Ryan, Woodstock, Carraig Thuathail (tùs an seo).

Brùideil agus gun robh seo, ann an cunntas eile bha na Camshronaich gam meas – no gam meas fhèin – nas cùramaiche nan giùlan na am poileas armaichte ùr leithid nan Auxiliaries. Thuirt Màidsear-Seanalair Douglas Wimberley, sna Camshronaich, na leanas:

So undisciplined were some of these auxiliary policemen, who had been recruited to reinforce the remnants of the Royal Irish Constabulary, most of whom by this time had been killed, that whenever some of them accompanied me, on any search, patrol or foray, in which I was in command, my first action was always to detail two or three of my Jocks [sic!] simply to watch over them, and see that they did not commit any atrocities such as unlawfully looting or burning houses, when they were acting under my command, or even shooting prisoners, on the grounds that they were attempting to escape.

(Luaidhte ann am Paul O’Brien, Havoc: The Auxiliaries in Ireland’s War of Independence (Corcaigh: The Collins Press, 2017), [dreach air-loidhne gun t.d.].)